Francine Musanabera blaakt van geluk. Want er is licht gekomen in de duisternis van het Rwandese platteland. Francine in haar groengele jurk is het goede voorbeeld voor groene energie. Ze kookt sinds kort op biogas van de in een tank fermenterende mest van haar twee koeien. „Mijn kinderen kunnen nu bij een gaslampje hun huiswerk doen tot ze het begrijpen. Voorheen ging het licht uit als het geld voor de kerosine op was”, lacht ze. Rwanda gaat op kop in Afrika bij het ontwikkelen van duurzame energie.
De regering van het Rwandees Patriottische Front (RPF) van president Paul Kagame probeert een nieuwe samenleving in elkaar te knutselen. Uit noodzaak, zegt Augustin Hategeka, hoofd van het biogasprogramma in het Ministerie van Energie. Hij beaamt dat overbevolking een rol speelde bij de genocide waaraan het RPF in 1994 een einde maakte. Hutu’s gingen Tutsi’s te lijf in een wedloop om het spaarzame land. Op de heuvels bij het huisje van Francine in het district Gasabo krioelt het van de mensen. Rwanda is het dichtst bevolkte land van het continent.
Francine kan maar twee koeien houden. Laat ze haar beesten buiten haar kleine erf grazen, dan wacht haar omgerekend vijftig dollar boete. De regering wil iedere arme familie één koe schenken, waarvan het kalf weer aan een berooide buurman moet worden gedoneerd. Om de door de genocide verstoorde sociale relaties tussen de Rwandezen te herstellen. Een nieuw landbouwbeleid gebiedt boeren in iedere regio een specifiek gewas te verbouwen. Voor effectief gebruik van de spaarzame akkers. Over de heuvels verspreide boeren moeten zich in dorpen en coöperaties vestigen. Om de Rwandezen beter te controleren en diensten te verstrekken.
Afrika heeft weer een succesverhaal. „Een wonder”, noemt een vertegenwoordiger van de Wereldbank wat de regering van Paul Kagame heeft bereikt. Rwanda is volgens de Wereldbank een tophervormer en zeer geschikt om zaken mee te doen. Diplomaten prijzen de spectaculaire heropbouw, forse economische groei en geringe corruptie.
Op de luchthaven in de hoofdstad Kigali wordt iedere passagier zijn plastic zakken afgenomen, want die zijn in Rwanda verboden. De straten zijn veilig en schoon, automobilisten houden zich aan de regels, op de brommertaxi’s zijn helmen verplicht, vervallen huizen worden afgebroken. Langs de wegen prijken gigantische uithangborden tegen misbruik van vrouwen en kinderen. Iedere Rwandees heeft een ziekteverzekering, er zijn plannen om elke scholier een computer te geven en in het parlement en het overheidsapparaat bekleden vrouwen meer functies dan waar ook in Afrika.
Rwanda innoveert en Kagame controleert. Rwanda is het land van de duizend heuvels en de duizenden regels. Vrij debat past ongemakkelijk in het autoritaire politieke klimaat. Het RPF staat slecht te boek bij internationale mensenrechtengroepen. Een internationale belangengroep voor journalisten noemde Kagame „een roofdier”. Een Rwandese journalist die onderzoek deed naar ruzies binnen het RPF werd vermoord en andere reporters sloegen op de vlucht. Alleen drie partijen verbonden aan het RPF mogen meedoen aan de presidentsverkiezingen maandag, waarvan iedereen verwacht dat ze gewonnen worden door Kagame. Het hoofd van de ‘onafhankelijke’ kiescommissie is een prominent lid van het RPF.
De controle op de bevolking, de discipline van ambtenaren en de onderdanigheid van de burger zijn niet alleen het gevolg van repressie door Kagame. Al eeuwenlang wordt op iedereen en alles in Rwanda controle uitgeoefend, lang geleden werden de Rwandezen strak georganiseerd in koninkrijkjes met structuren van hoog tot laag. De antagonistische bevolkingsgroepen de Hutu’s en de Tutsi’s mogen sinds de volkerenmoord niet meer bij naam worden genoemd van de regering, alsof ze niet meer bestaan. De straffe hand van de overheid geldt voor iedereen. Districtleiders spreken met de regering ieder jaar een streefgetal af voor ontwikkeling, over landbouwproductie, toepassing van biogas en aanleg van wegen. „Haalt de districtsbestuurder het streefgetal niet, dan zit hij in de problemen en kan hij zijn baan verliezen”, vertelt ontwikkelingsexpert Anaclet Ndahimana.
„We gaan een hamer gebruiken om een muskiet te doden”, dreigde Kagame eerder dit jaar bij het begin van de verkiezingscampagnes. Die boodschap boezemt angst in, zeker na een aantal arrestaties en onopgehelderde moorden, zoals op oppositiepoliticus André Kagwa Rwisereka die vorige maand dood werd teruggevonden in een moeras. „De situatie loopt uit de hand”, zegt Leslie Haskell van Human Rights Watch in Kigali. Een Rwandese mensenrechtenactivist is in paniek en wil het land verlaten: „Ik voel me bedreigd. Waarom worden er zo veel mensen vermoord?”, vertelt hij. Hij wil zijn naam niet in de krant en kijkt schichtig om zich heen. „Ik was altijd trots op het RPF. Maar op een dag merk je dat er geen ruimte meer is om je te uiten.”
Het RPF werd gesmeed in het vuur van de strijd tussen Hutu’s en Tutsi’s. Het is sinds zijn oprichting in 1990 een militaristische beweging gebleven: met militaire middelen lost het politieke problemen op. Hoewel het niet louter een Tutsi-partij is, staat het wel garant voor de veiligheid van deze angstige minderheid. Daarin is het rigide en hard, net als de Israëliërs in het Midden-Oosten. Eenheid binnen eigen gelederen is noodzaak. Kagames grootste zorgen zijn daarom niet de oppositiepartijen maar een splitsing in het RPF en het regeringsleger. De ruzies binnen het RPF draaien om Kagames leiderschap, de omstreden Rwandese bezetting van Oost-Congo tussen 1998 en 2003 en de invloed van verscheidene Tutsi-clans. Oude RPF-kameraden beschuldigen elkaar nu van corruptie. Ze kennen elkaars geheimen.
Begin dit jaar ontploften enkele bommen in Kigali en de president zette enkele hoge militairen gevangen. De schrik sloeg pas echt toe na de mislukte moord in Zuid-Afrika in juni op de gevluchte populaire voormalige legerleider Faustin Kayumba Nyamwasa. „Kagame kreeg daarna meer lijfwachten”, vertelt een bron binnen het RPF. „Nyamwasa is veel minder stijf dan Kagame en uiterst geliefd bij de soldaten. Hij vormt een groot gevaar voor Kagame.”
Kagame kan geen vrienden maken, zeggen insiders, en daarom loopt zijn positie voor het eerst sinds 1994 gevaar. De titanenstrijd binnen het RPF bedreigt het ‘succesverhaal van Afrika’.
„Het zijn de juiste besluiten die Kagame sinds 1994 heeft genomen. Rwanda is door hem geen krankzinnig land meer”, vertelt een bron binnen het RPF. „Hij verwacht dat met een sterk groeiende economie de tegenstellingen tussen Hutu’s en Tutsi’s vervagen en hij zijn greep kan versoepelen. Het probleem is dat hij zijn beslissingen niet op democratische wijze neemt. Wanneer breekt in Rwanda het moment aan voor meer tolerantie en vrijheid? En wie beoordeelt dat? Alleen Kagame heeft daarop het antwoord.”
Paul Kagame: ex-generaal regeert met militaire precisie
De puritein Paul Kagame leidt de campagne tegen corruptie, voor meer discipline, voor groene energie, voor een digitale revolutie in Rwanda. Voor controle op de hersenen van zijn onderdanen ook. Overal heeft de president een vinger in de pap. Zo ver gaat zijn bemoeienis dat hij zijn ministers verbood om overspel te plegen. Kagame (52) is niet zuinig met lof voor zijn eigen regering: „We hebben een nieuwe denkrichting in Rwanda gecreëerd”, zei hij onlangs op een persconferentie. Kagame volgde in 2000 na een conflict binnen de regering Pasteur Bizimungu op als president. Kagame, ex-generaal van de Tutsi-rebellen, was na de genocide van 1994 al vicepresident en minister van Defensie. Hij werd in 2003 ook officieel tot president gekozen. „In 1994 lag Rwanda in as. Wij van het RPF brachten stabiliteit, gerechtigheid en gezond verstand.” Kagame is geen prototype van een Afrikaanse dictator. De intellectuele president rekent Tony Blair, Bill Clinton en Bill Gates tot zijn vrienden en heeft in Amerika medestanders in het leger en onder invloedrijke evangelisten. Kagame volgt wel de harde lijn. Toen oppositiepolitica Victoire Ingabire dit jaar uit ballingsschap terugkeerde in Rwanda, kreeg ze de volle laag. „Sommigen in het RPF wilden haar de vrije hand geven, ook al sprak ze openlijk over Hutu’s en Tutsi’s terwijl de wet het verbiedt om nog over verschillende bevolkingsgroepen te spreken”, zegt een analist, „maar Kagame verzette zich daar tegen.” Met minachting spreekt de president over Ingabire: „Die vrouw, hoe heet ze ook al weer, heeft zich met massamoordenaars verbonden.” Over de moorden de afgelopen maanden die critici aan zijn regering toeschrijven zegt hij: „Waarom zou mijn regering zo dom zijn? Kan het dat de mensen die achter deze moorden zitten het willen doen voorkomen dat mijn regering verantwoordelijk is?” Rwanda is volgens Transparency International het minst corrupte land van Oost-Afrika. „Rekenschap afleggen is belangrijk voor mij”, zegt Kagame. Recente ontslagen en arrestaties in het leger zijn het gevolg van een anti-corruptiecampagne, niet van onvrede in de strijdkrachten, aldus de president.
Victoire Ingabire: Oppositieleider kiest voor de confrontatie
„Als je niet over de problemen kunt praten, kun je ze niet oplossen. De verhouding tussen de Hutu’s en de Tutsi’s is een probleem in Rwanda. Tutsi’s zijn bang de macht te delen.” Oppositieleider Victoire Ingabire (42) kreeg geen voet aan de grond toen ze eerder dit jaar na 16 jaar in Nederland naar Rwanda terugkeerde. Haar polariserende manier van politiek bedrijven sloeg niet aan. Over Hutu’s en Tutsi’s mag niet meer gesproken worden in Rwanda en toen Ingabire dat wel deed kreeg ze huisarrest. Haar partij werd niet geregistreerd voor de verkiezingen. „Ik probeerde te provoceren”, zegt ze in Kigali over haar opmerking dat ook de door Tutsi’s gedomineerde regeringspartij, de voormalige rebellenbeweging RPF, schuldig is aan moord op grote schaal tijdens de genocide van 1994. „Ik vertegenwoordig een nieuwe generatie. Kunnen we ons verleden niet vergeten en aan de toekomst werken? Iedereen moet zijn verantwoordelijkheid dragen. Ook de Tutsi’s hebben gemoord, ook Kagame is verantwoordelijk. Laten we alles openlijk bespreken en daarna kunnen we over amnestie praten.” De regering beschuldigt Ingabire van samenwerking met het FDLR, een gewapende groep Hutu-extremisten in buurland Congo. Het FDLR staat op een Amerikaanse lijst van terroristische organisaties. Rwanda verzamelde in samenwerking met ten minste één westers land bewijzen. Ingabire zou geld hebben overgemaakt naar het FDLR en twee keer FDLR-kampen hebben bezocht. Ook in een VN-onderzoek vorig jaar kwamen banden tussen Ingabire en het FDLR aan het licht. Ingabire ontkent. In haar verkiezingscampagne probeerde ze vermeende onvrede onder de Hutu-meerderheid over Tutsi-dominantie te mobiliseren. Dat is niet gelukt. „Rwandezen huiveren van haar confrontatiemethode, die herinnert hen aan de maanden voorafgaande aan de genocide”, zegt een Rwandese analist. „Toen zetten partijen alle munitie in om tegenstanders zwart te maken en zo werd het klimaat voor de massamoord geschapen.”
