Omlijnd door palmbladeren en afgebeeld met tegenlicht neemt Abiy Ahmed (42) op tickers jezusachtige vormen aan. Op posters roept hij met een omhelzend gebaar Ethiopiërs op tot liefde. Mannen en vrouwen dragen T-shirts met zijn afbeelding en op de radio klinkt het loflied “Hij brengt ons licht”. Na zijn verrassende benoeming begin april tot premier sprak hij in zijn parlementaire intreerede: “Laten we elkaar vanuit ons hart vergeven en een nieuwe stralende toekomst aanvangen”. Tienduizenden politieke gevangenen liet hij vrij en hij noemde het staatsapparaat dat hen martelde terroristisch. De grensoorlog met aartsvijand Eritrea verklaarde hij voorbij met de woorden: “De grens is gesloopt en vervangen door een brug van liefde”. Met de verschijning van Abiy Ahmed is er voor het eerst sinds lange tijd in een Afrikaans land kans op grondige verandering.
De bevolking aanbidt haar nieuwe premier, iedereen leeft in de ban van euforie en positieve energie. “Hij verdient de Nobelprijs”, bepleit de jonge werkbouwkundige Bekede, “Abiy Ahmed is jong en charismatisch en brengt alle Ethiopiërs in grote extase”. Bekede woont in Bole Michael, een bruisende volkswijk geperst tussen een nieuwe snelweg en de razende vliegtuigen van de drukke luchthaven. In het buurtcafé serveert Esther koffie, Ethiopisch nationale drank. Haar echtgenoot vluchtte vorig jaar naar Canada en zij zou deze maand haar koffietent opdoeken om zich bij hem voegen. “Abiy Ahmed heeft me overtuigd. Ik vertrek niet”, zeg ze resoluut, “ik belde mijn man en vertelde hem naar huis te komen. Dankzij onze nieuwe premier zie ik nu een toekomst voor ons hier”.
Als een wervelwind gaat Abiy Ahmed door het antieke land van ruim 100 miljoen inwoners. Ethiopië is de oudste staat van Afrika met een fabelachtige geschiedenis, die 2500 jaar teruggaat toen de Ethiopische koningin Sheba bezwangerd terugkeerde van een bezoek aan koning Salomo in Jeruzalem. Het keizerrijk werd nooit gekoloniseerd maar de onderdanen leefden in diepe armoede, zoals bleek in 1984 toen één miljoen mensen stierven bij een hongerramp. Geïsoleerd in de hooglanden onderscheidde het voormalige vorstenrijk zich de afgelopen halve eeuw door zijn stoffige orthodoxe cultuur, een vastgeroest bestuursapparaat vol control freaks en marxistische retoriek.
De grote vraag is of premier Abiy Ahmed het einde markeert van de eeuwenoude autocratie. Zijn eerste maanden aan de macht stemmen hoopvol. Met kloeke besluiten tovert hij steeds weer nieuwe werkelijkheden. “Wat er zich nu afspeelt in Ethiopië is uniek in onze historie en zal de regio nog lang doen deinen”, zegt Abebaw Ayalew, professor in de geschiedenis in de hoofdstad Addis Abeba.
Het is wennen. Vrijheid is iets onbekends, een cultuur van openheid is Ethiopië vreemd, een gedrag van volgzaamheid de regel. Onder het feodale regime van keizer Haile Selassie mochten Ethiopiërs niet nadenken, onder zijn opvolger, de meedogenloze militaire marxist Mengistu, waagde niemand het zijn mening te uiten en onder de in 1991 na een guerrilla aan de macht gekomen regering van Meles Zenawi mocht de bevolking een mening hebben als die niet afweek van die van de regerende ‘voorhoedepartij’, het Ethiopische Democratische Revolutionaire Volksfront(EPRDF). Heel even gloorde in 2005 bij verkiezingen een opening maar toen er verlies dreigde voor het EPRDF sloeg de regeringspartij iedere oppositie hardhandig neer en brandmerkte kritische journalisten als terroristen.
Een ontmoeting met de blogger Befege Hailu (38) in een hotellobby in de hoofdstad Addis Abeba voelt daarom instinctief ongemakkelijk aan. Vroeger zou een spion aanschuiven en mijn gesprekspartner na afloop ondervragen. “Deze samenkomst zou vorig jaar onmogelijk zijn geweest”, glimlacht Befege triomfantelijk. Hij is lid van het Zone 9 collectief van bloggers dat op het internet tegen repressie ageert. In een land zonder tolerantie is dat gevaarlijk en in 2015 kreeg hij de Internationale Press Freedom prijs van het Comité voor Bescherming van Journalisten.
Herhaaldelijk werd hij gearresteerd. In 2014 ging Befege wegens zijn blogs ruim een jaar achter de tralies op beschuldiging van terrorisme, in 2015 opnieuw na het geven van een interview aan een buitenlands radiostation. In dat jaar begon het oproer dat tot de machtswisseling begin dit jaar zou leiden. Ethiopië was een tijdbom geworden door de dominantie van één etnische groep, door landonteigeningen rond Addis Abeba, door werkeloosheid onder een mondige jonge generatie en bovenal door de harde hand van de overheid. Aangezet door bloggers als Befege en andere digitale activisten in de diaspora liep de volkswoede zo hoog op dat de regering vorig jaar de controle begon te verliezen. “Jongeren vreesden de politiekogels niet meer”, vertelt Befege, “er voltrok zich een revolutie door de sociale media”.
Toch kwam de omslag met de benoeming van Abiy Ahmed onverwacht. Het EPRDF bestaat uit vier op etnische grondslag gevormde partijen. De Tigreeërs (6 procent van de bevolking) dienden de lakens uit, ten koste van de Oromo’s (34 procent) en de Amharen (27 procent). In het EPRDF, het leger, de veiligheidsdienst, staatsbedrijven en de universiteit bezetten bewoners uit de noordelijke regio Tigray de belangrijkste posten. Aan die overheersing kwam een einde toen in maart het EPRDF een nieuwe leider moest aanwijzen. Bij de interne verkiezing ontstonden nieuwe etnische coalities. De Amharen en Oromo’s trokken samen op tegen de Tigreeërs. Na 27 jaar van door Tigreeërs gedomineerd bewind was plots de machtsbalans gewijzigd. “De eerste reden voor de vreugde over Abiy Ahmed is dat hij geen Tigreeër is”, stelt professor Abebaw Ayalew.
Zo’n opmerking riekt naar bekrompen tribalisme, zeker in een staat waar etnische tegenstellingen minder diepe scheidslijnen trekken als in de door kolonialisme getekende Afrikaanse landen. Toch vormt juist in Ethiopië het verleden een belemmering voor modernisering van het heden.
Abiy Ahmed wilde direct na zijn benoeming een historische kwestie rechtzetten. Hij koos daarvoor de Universiteit van Addis Abeba. Tot vreugde van professor Abebaw herintroduceerde de premier de waardevrije geschiedenisleer. Abebaw moest tien jaar geleden zijn baan aan de universiteit inruilen voor een docentschap aan de School of Fine arts omdat hij zich niet aan de officiële uitleg van de geschiedenis had gehouden. “De Ethiopische politiek wordt altijd gebillijkt op basis van het verleden”, betoogt hij.
Het EPRDF ziet de geschiedenis als een strijd van keizerlijke kolonisten om alle etnische groepen te onderwerpen. Die versie bande het narratief waarbij de nadruk juist ligt op de geweldloze eenwording van Ethiopië door assimilatie van bevolkingsgroepen. Volgens het EPRDF ontbrak het Ethiopië aan eenheid en in 1995 het formaliseerde de verdeeldheid door de staat op te delen in een federatie van etnische regio’s. “De vorige regimes misbruiken de historie bij hun verdeel en heers politiek”, concludeert Abebaw.
De achtergrond van Abiy Ahmed is belangrijk in een land waar christendom en staat door de eeuwen heen nauw verweven raakten en waar afwisselend keizers uit Tigray en Amhara de dienst uitmaakten. De premier is Oromo en protestant en was nog een kind toen in 1974 het wetenschappelijke marxisme in zwang raakte. Vroeger sprak een premier het volk toe met termen als “democratisch centralisme” en “antivrede en antidemocratische krachten”. Abiy Ahmed daarentegen valt voor iedereen te begrijpen. “Zijn taal is helder en simpel”, zegt Solomon Gedamu, de kruidenier van Bole Michael. “Hij brabbelt niet van die leninistische retoriek. Als je zo fraai kan spreken als onze premier, dan slaag je er in mensen te overtuigen”.
Abiy Ahmed is de verzoener, de man van het volk, de vredesstichter, de man die trotse gevoelens uit de tijd van het keizerrijk doet herleven. Hij benadrukt de eenheid en haalt iedereen aan boord. Hand in hand liep hij met de tot voor kort verguisde Eritrese president Issayas door de straten van de hoofdstad Asmara. In Amerika op bezoek bij de een miljoen grote Ethiopische diaspora zoende hij kinderen op het voorhoofd en deed zalen vol ouderen uitbundig lachen. Rebellenbewegingen sluiten vredesdeals met zijn regering, verguisde politieke opposanten keren terug uit ballingschap en ruziënde leiders van de orthodoxe kerk worden verzoend.
Toen op een druilerige zaterdag in juni honderdduizenden spontaan naar het centrale Meskel plein van Addis Abeba trokken om Abiy Ahmed te horen spreken, ontplofte er bij het spreekgestoelte een granaat. Na deze mislukte aanslag op de premier werd enkele weken later op hetzelfde plein het lichaam gevonden van Semegnew Bekele, projectmanager van de Renaissance dam, ’s lands nationale trots. De regering noemt zijn dood zelfmoord maar de geruchten dat het om moord gaat om corruptive bij het project te verbergen, duren voort. Deze megadam in de Nijl staat symbool voor de grote sprong voorwaarts die Ethiopië maakt, met tien procent economische groei per jaar van een armzalig en behoeftig land naar een leidende natie. Maar de dam staat ook symbool voor de niet nagekomen belofte van de vorige regering het project vorig jaar af te leveren.
Zo naderen de wittebroodsweken hun einde. Na het oproer dat drie jaar geleden begon en Abiy Ahmed aan de macht bracht, is het land blijven steken in grote turbulentie. De gemoederen zijn nog lang niet bedaard. In het oosten en zuiden zijn honderdduizenden ontheemd. De bestuurders van de etnische regio’s raakten naar binnen gericht en moedigen geweld tegen minderheden aan. Het grootste probleem voor Abiy Ahmed blijft het verleden. Hij is erfgename van een dictatoriaal en op etniciteit gebouwd EPRDF. Gaat onder hem de partij waar hij een product van is op de schop? Volgens vele activisten kan Ethiopië niet democratiseren met het EPRDF aan het roer.
Eskinder Nega (48) geldt als de bekendste politieke gevangene van de dictatuur. Negen keer ging de journalist achter de tralies, de laatste keer in 2011 op beschuldiging van terrorisme. In 2005 pakten ze hem wegens hoogverraad op samen met zijn vrouw Serkalem Fasil. In de gevangenis hoorde hij over haar bevalling. Ze week uit naar Amerika met hun nu elf jaar oude Nafkot. Eskinder heeft zijn zoon nog nauwelijks gezien. Tijdens zijn bezoek aan Amerika kwam daar tot zijn spijt geen verandering in. “Ik ben nu een soort legende en moest overal in Amerika interviews geven”, vertelt hij, “er bleef geen tijd over voor Nafkot. Journalistiek is toch mijn eerste liefde”.
Journalistiek in Ethiopië betekende activisme. Die vurige drang kenmerkt Eskinder nog steeds. In een kleine ruimte in Addis Abeba hoopt hij een krant te gaan maken. Hij dankt zijn vrijlating aan Abiy Ahmed maar zijn aanvankelijke enthousiasme voor de nieuwe premier is bekoeld. Zal het EPRDF ooit eerlijke en vrije verkiezingen tolereren, vraagt hij zich af. “Abiy Ahmed had een overgangsregering moeten vormen met alle politieke krachten. Hij wil het imago van het EPRDF oppoetsen maar niet het risico nemen om bij verkiezingen te verliezen. Het lijkt op een cosmetische verandering”. Zo daagt het recente scenario van Zimbabwe: een radicale verandering aan de top waarbij verder veel hetzelfde is gebleven. “Abiy Ahmed is een beroemdheid én leider van een autoritaire partij. Dat is gevaarlijk”.
Gedragen op een tsunami van populariteit kan Abiy Ahmed bij de Ethiopiërs momenteel weinig fout doen. Nooit was een Ethiopische leider zo populair. Daar zit ook zijn zwakte. Hij voert een one-man-show en als hij wegvalt kan er een burgeroorlog uitbreken. “Als hij sterft, dan sterven we allemaal”, voorspelt Solomon Gedamu, de kruidenier in Bole Michael.
Dit verhaal verscheen eerder in NRC Handelsblad op 1-9-2018.
Foto’s van rally in Addis Ababa voor Abiy Ahmed. En van Eskinder Nega. Alle foto’s van Petterik wiggers.
